Ayrı Yazılan Sözcükler Halil Naci Ergölen

1. “Etmek, eylemek, olmak, kılmak, buyurmak” yardımcı fiilleriyle kurulan birleşik fiiller, ilk sözcüğünde herhangi bir ses düşmesi veya türemesine uğramazsa ayrı yazılır:

terk etmek, alt etmek, arz etmek, azat etmek, dans etmek, kabul etmek, söz etmek, var olmak, yok olmak vb.

2. Birleşme sırasında sözcüklerinden hiçbiri veya ikinci kelimesi anlam değişikliğine uğramayan birleşik kelimeler ayrı yazılır.

    a) Hayvan türlerinden birinin adıyla kurulanlar:

köpek balığı, ateş balığı, dil balığı, fulya balığı, kılıç balığı vb.

ardıç kuşu, çalı kuşu, deve kuşu, muhabbet kuşu, saka kuşu, vb.

ağustos böceği, cırcır böceği, hamam böceği, ipek böceği, uçuç böceği, uğur böceği; sümüklü böcek vb.

at sineği, meyve sineği, su sineği, uyuz sineği vb.

deniz yılanı, su yılanı; Ankara keçisi, dağ keçisi, yaban keçisi; fındık faresi, tarla sıçanı;

dağ tavuğu; ada tavşanı; kaya örümceği; bal arısı; Pekin ördeği; Ankara kedisi vb.

 b) Bitki türlerinden birinin adıyla kurulanlar:

ayrık otu, çörek otu, eğrelti otu; acı ot, sütlü ot vb.

ateş çiçeği, çuha çiçeği, lavanta çiçeği, yıldız çiçeği; ölmez çiçek vb.

avize ağacı, dantel ağacı, kâğıt ağacı, mantar ağacı, öd ağacı vb.

altın kökü, eğir kökü, helvacı kökü, meyan kökü; ek kök, saçak kök, yumru kök vb.

dağ elması, yer elması; çalı dikeni, deve dikeni; köpek üzümü, kuş üzümü; çakal armudu, dağ armudu; at kestanesi; can eriği; kuzu mantarı, yer mantarı; su kamışı, şeker kamışı; dağ nanesi; ayı gülü, Japon gülü; Antep fıstığı, çam fıstığı; sırık fasulyesi, soya fasulyesi; taş bademi; Afrika menek­şesi, deniz menekşesi; Japon sarmaşığı; Hint inciri, kavak inciri; armut kurusu, kayısı kurusu; kaya sarımsağı; şeker pancarı vb.

kuru fasulye, kuru incir, kuru soğan, kuru üzüm vb.

  c) Nesne, eşya ve alet adlarından biriyle kurulan birleşik sözcükler:

bileği taşı, çakmak taşı, Hacıbektaş taşı, lüle taşı, Oltu taşı, vb.

el sabunu; yel değirmeni; kahve dolabı, su dolabı; oturma odası; duvar saati; duvar takvimi; kriz masası, yemek masası; itfaiye aracı, kurtarma aracı; masa örtüsü; el kitabı; Frenk gömleği, İngiliz anahtarı; alt geçit, tüp geçit; çekme demir, çekme kat, dolma kalem, dönme dolap, kesme kaya, toplu iğne, vurmalı çalgılar, yapma çiçek vb.

lokman ruhu, nane ruhu, tuz ruhu vb.

 d) Yol ve ulaşımla ilgili birleşik kelimeler:

Arnavut kaldırımı; çevre yolu, deniz yolu, hava yolu, kara yolu, keçi yolu; köprü yol vb.

  e) Durum, olgu ve olay bildiren sözlerden biriyle kurulan birleşik sözcükler:

açık oturum, açık öğretim, ana dili, Ay tutulması, baş ağrısı (hastalık), baş belası, baş dönmesi, çıkış yolu, çözüm yolu, dil birliği, din birliği, güç birliği, iş birliği, iş bölümü, madde başı, ses uyumu, yer çekimi vb.

 f) Bilim ve bilgi sözleriyle kurulan birleşik kelimeler:

anlam bilimi, dil bilimi, edebiyat bilimi, gök bilimi, halk bilimi, ruh bilimi, toplum bilimi, toprak bilimi, yer bilimi; dil bilgisi, halk bilgisi, ses bilgisi, şekil bilgisi vb.

g) Yuvar ve küre sözleriyle kurulan birleşik kelimeler:

göz yuvarı, hava yuvarı, ısı yuvarı, ışık yuvarı, renk yuvarı, yer yuvarı; hava küre, ışık küre, su küre, taş küre, yarı küre, yarım küre vb.

h) Yiyecek, içecek adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler:

talaş böreği; badem yağı; maden suyu; tulum peyniri; Adana kebabı, tas kebabı; İnegöl köftesi; ezogelin çorbası; irmik helvası; acı badem kurabiyesi; Kemalpaşa tatlısı; badem şekeri; balık yumurtası vb.

burgu makarna, yüksük makarna; kakaolu kek, üzümlü kek; çiğ köfte, içli köfte; dolma biber, sivri biber; esmer şeker, kesme şeker; süzme yoğurt; yarma şeftali; kuru yemiş vb.

  ı) Gök cisimleri: Çoban Yıldızı, Kervan Yıldızı, Kutup Yıldızı, kuyruklu yıldız; gök taşı, hava taşı, meteor taşı vb.

i) Organ veya organ yerine geçen sözlerden biriyle kurulan birleşik sözcükler:

patlak göz, süzgün göz; aşık kemiği, elmacık kemiği; serçe parmak, şehadet parmağı, yüzük parmağı; azı dişi, köpek dişi, süt dişi; kuyruk sokumu, safra kesesi; çatma kaş, takma diş, takma kirpik, takma kol; ekşi surat, kepçe surat; gaga burun (kimse), karga burun, kepçe kulak vb.

j) Benzetme yoluyla insanın bir niteliğini anlatmak üzere bitki, hayvan ve nesne adlarıyla kurulan birleşik kelimeler:

çetin ceviz, çöpsüz üzüm; eski kurt, sarı çıyan, sağmal inek; eski toprak, eski tüfek, kara maşa, sapsız balta, çakır pençe, demir yumruk, kuru kemik vb.

k) Zamanla ilgili birleşik kelimeler:

bağ bozumu, gece yarısı, gün or­ası, hafta başı, hafta sonu vb.

3. -r / -ar / -er, -maz / -mez ve -an / -en sıfat-fiil ekleriyle kurulan sıfat tamlaması yapısındaki birleşik kelimeler ayrı yazılır:

bakar kör, çalar saat, çıkar yol, döner sermaye, güler yüz, koşar adım, yazar kasa, yeter sayı; çıkmaz sokak, geçmez akçe, görünmez kaza, ölmez çiçek, tükenmez kalem; akan yıldız, uçan daire vb.

4. Renk sözü veya renklerden birinin adıyla kurulmuş ad tamlaması yapısındaki renk adları ayrı yazılır:

bal rengi, duman rengi, gümüş rengi, portakal rengi, saman rengi; ateş kırmızısı, boncuk mavisi, çivit mavisi, gece mavisi, limon sarısı, safra yeşili, süt kırı vb.

5. Rengin tonunu belirtmek üzere renkten önce kullanılan sıfatlar ayrı yazılır:

açık mavi, açık yeşil, kara sarı, kirli sarı, koyu mavi, koyu yeşil vb.

6. Yer adlarında kullanılan batı, doğu, güney, kuzey, güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu, aşağı, yukarı, orta, iç, yakın, uzak kelimeleri ayrı yazılır:

Batı Trakya, Doğu Anadolu, Güney Kutbu, Kuzey Amerika, Güneydoğu Anadolu, Aşağı Ayrancı, Yukarı Ayrancı, Orta Anadolu, Orta Asya, Orta Doğu, İç Asya, İç Anadolu, Yakın Doğu, Uzak Doğu vb.

 7. Kişi adlarından oluşmuş mahalle, bulvar, cadde, sokak, ilçe, köy vb. yer ve kuruluş adlarında, sondaki unvanlar hariç şahıs adları ayrı yazılır:

Yunus Emre Mahallesi; Gazi Mustafa Kemal Bulvarı, Ziya Gökalp Bulvarı; Nene Hatun Caddesi; Fevzi Çakmak Sokağı, Cemal Nadir Sokağı; Koca Mustafapaşa; Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi, Sütçü İmam Üniversitesi vb.

8. Dış, iç, sıra sözleriyle oluşturulan birleşik sözcük ve terimler ayrı yazılır:

ahlak dışı, çağ dışı, din dışı, kanun dışı, olağan dışı, yasa dışı; ceviz içi, hafta içi, yurt içi; aklı sıra, ardı sıra, peşi sıra, yanı sıra vb.

9. Somut olarak yer belirten alt ve üst sözleriyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır:

deri altı, su altı, toprak altı, yer altı (yüzey); böbrek üstü bezi, tepe üstü (en yüksek nokta) vb.

10. Alt, üst, ana, ön, art, arka, yan, karşı, iç, dış, orta, büyük, küçük, sağ, sol, peşin, bir, iki, tek, çok, çift sözlerinin başa getirilmesiyle oluşturulan birleşik sözcük ve terimler ayrı yazılır:

alt yazı; üst kat; ana dili; ön söz, ön yargı; art niyet; arka plan, arka teker; yan etki; karşı görüş; iç savaş; dış borç; orta kulak; büyük dalga; küçük harf; sağ açık; sol bek; peşin hüküm; bir hücreli; iki anlamlı,; tek eşli; çok düzlemli; çift kanatlılar vb.

Halil Naci Ergölen