Kırsal Eğitimde İlkler Ethem Arı

Gerçekleştirdiği projesi ile ülkemiz yaşantısına unutulmaz katkılar sağladığı gibi dünya eğitim tarihine de adını yazdıran İsmail Hakkı Tonguç, o yıllarda Romanya sınırları içindeki Dobruca’da Silistre iline bağlı Totrakan ilçesinin Tataratmaca köyünde 1893 yılında dünyaya gelmiştir. Kırım kökenli bir küçük çiftçi ailesinin sekiz çocuğundan biridir. İlköğrenimini ve Rüştiyeyi (ortaokul) memleketinde tamamladıktan sonra öğrenimine İstanbul’da devam etmek isteğine babasının hep karşı çıkmasına karşın annesinin desteğini sağlayarak İstanbul’a gelmiş ve türlü güçlüklere karşın önce Kastamonu, Sonra da İstanbul Darülmuallimi’nin (öğretmen okulu) öğrencisi olmuştur. 1918 yılındaki mezuniyetini takiben de bir grup öğrenciyle birlikte Almanya’ya gönderilmiş; Yurda dönüşünün ardından Eskişehir Darülmuallimi’nde (öğretmen okulu) 11.09.1919 tarihinde Resim-Elişi ve Beden Eğitimi Öğretmeni olarak göreve başlamıştır.

Ülkemizin sıkıntılı bir süreçten geçtiği o dönemde bir yandan Mustafa Kemal önderliğindeki ulusalcılar Sivas Kongresi’ni (4-12 Eylül 1919) gerçekleştirerek milli birliği ve bölünmezliği sağlamaya çalışırlarken öte yanda da işgalciler Mondros Mütarekesi (20 Ekim 1918) uyarınca yurdun çeşitli yerlerine asker çıkarmış, yabancı güçlerle işbirliği içinde olanların kışkırttığı iç ayaklanmalar nedeniyle de halk ikiye bölünmüştür. Sürekli olarak toplumsal ortama umutsuzluk ve karamsarlık pompalanmaktadır. Eskişehir’in siyasi ortamı da bu genel olumsuzluklardan farklı değildir. Şehirdeki 600 kişilik İngiliz işgal birliğinin yarattığı sıkıntı ve korkular bir yana, ulusal davaya karşı olan İstanbul Hükümeti’nin temsilcileri de halk üzerinde yoğun bir baskı uygulamaktadır.(s.6)

Bu elverişsiz ortamda zaten yetersizlikler içinde bocalayan eğitim-öğretim hizmetleri aksaklıklarla yürütülebilmektedir. Öğretmen açısından nicel ve nitel yetersizliklerin yaşandığı Eskişehir Darülmuallimi’nin  (Fotoğraf-1) öğrenci sayısı da sürekli azalmaktadır. Tonguç, anılarında şehirdeki öğrenim durumunun niceliği ile ilgili olarak da şu bilgileri vermektedir. Şehirde 42 öğretmenli 1580 öğrencili on ilkokul, 17 öğretmenli 112 öğrencili bir sultani (lise); 14 öğretmenli, 40 öğrencili bir öğretmen okulu; iki Rum okulu ile bazı yabancı okullar bulunmaktaydı.(E.Tonguç 1. Kitap, 1997:53)(s.7)

Tonguç öğretmenlik eğitiminin nitel yetersizliğine ilişkin olarak şu yakınmaları dile getirmektedir. “Eskişehir öğretmen okulundaki arkadaşları bir ruhsal yetersizlik ve bıkkınlık içinde buldum. Kısa sürede öğretmen okulunda sera çiçeği gibi yetiştirildiğimizi anlamaya başladım. Bize öğretilen bilgi ve yöntemler, ülke gerçeklerinin karşısında buz gibi eriyordu. Yaşama ve iş görme koşulları öylesine ağırdı ki yapmak istediğimiz her atılımda bin bir engelle karşılaşıyorduk. Eğitsel oyun, spor, resim, elişleri gibi şeyleri okula  ve çevreye sokmak istediğimizde tepemizde her yönden yıldırımlar yağıyordu. Kişi haklarının hiç birini tanımayan bu zalim görüşlere karşın yine de öğretmen okulundan getirebildiklerimizi öğrencilerimize aşılamaya çalışıyorduk. İçten gelen bu çalışmalar okulumuz işgal güçleri tarafından sık sık boşaltıldığı için zaman zaman duraklardı. Okulumuzu konak, cami, kilise gibi türlü yapılara taşımaktan bıkıp usanmıştık. Koruyabildiğimiz değerler yalnızca kararlılık ve umuttu. Bu sırada Sivas Kongresi’nin ardından yayınlanan hukuk bildirisi ise bir şimşek gibi parladı. (E.Tonguç, 1. Kitap; 56: 1997)(8)

1921 yılı Mayıs ayında yeni bir Yunan saldırısının ilk esintileri Eskişehir’e gelmeye başlar. Çok büyük güçlerle başlayan saldırı Temmuz ortalarında Eskişehir-Seyitgazi hattına ulaşır. 15 Temmuz 1921’de 1. Eğitim Kongresini Ankara’da toplamış olan Mustafa Kemal kendisine ulaşan cephe haberi üzerine 16-17 Temmuz gecesi 14 saatlik bir tren yolculuğundan sonra Eskişehir yakınındaki Batı Cephesi Karargahı’nın bulunduğu Karacaşehir köyüne ulaşır ve kuşatılma tehlikesi üzerine Türk ordusunun Sakarya nehrinin doğusuna çekilmesi emrini verir. Buna bağlı olarak da Eskişehir’in boşaltılmasına başlanır. Öğretmen okulu kapatılır ve Tonguç da bir arkadaşıyla yaya olarak Eskişehir’den ayrılır. Ankara yönünde olan bu yolculuğun 18 Temmuz 1921’de başladığını öğreniyoruz. Böylece Tonguç’un Eskişehir yaşantısının birinci dönemi sona erer.(12)

1930’lu yılların ortalarında kırsal eğitim projesinin gündeme gelişiyle Tonguç da ikinci kez Eskişehir’e yönelir. Ancak, bu yönelişteki hedef kitle bu kez şehirliler değil çağdaş toplum amaçları bağlamında yöre kırsalında yaşayanlardır. Her ne kadar Tonguç, büyük girişiminin ilk adımını oluşturacak eğitmen kursunun açılması öngörülen ortamı ve toplumsal yapıyı tanımak amacıyla 1936 yılı Nisan’ında Kayseri, Yozgat, Çorum yöresine bir gezi yapmışsa da  bu konudaki ilk adım için onun Eskişehir’in Çifteler yöresine yöneldiği görülecekti

r.

Çifteler Eskişehir’in sosyokültürel ve sosyoekonomik açıdan gelişmişliği ile bilinen önemli ilçelerinden birisidir. İlçe merkezi Eskişehir, Konya, Adana karayolu üzerinde ve Sakarya nehrinin kaynağına çok yakın bir yerdedir ve köy enstitüleri dışındaki çevrelerde “Çifteler sözcüğü, bu anlamıyla tanınır. Öte yandan köy enstitülerinin tarihsel gelişiminde ve literatüründe (yazıncasında) ise Çifteler, ülkemizde kırsala dönük ilk eğitim kuruluşlarının (ilk eğitmen kursu, ilk köy öğretmen okulu ve ilk iki köy enstitüsünden birinin) hayata geçtiği yer olarak bilinir. Hemen hatırlatalım ki Çifteler, (o yıllarda köy)’de sözü edilen enstitü ve öğrenci eğitim kurumlarına  ait herhangi bir birim bulunmamaktadır. Onlar. Çifteler’e 14 km. uzaklıktaki Mahmudiye ile (şimdi ilçe merkezi) 25 km. uzaklıktaki Hamidiye köyündedir.

 

“Tonguç ve Enstitüleri” adlı kitabın yazarı Türkoğlu’na göre bu yönelişin temelinde ilk kursun açılacağı Mahmudiye’de, Çifteler Harası’nın yapılarından, araçlarından ve tarım elemanlarından yararlanma düşüncesi varsa da (Türkoğlu, 2007: 127) onlar kadar da toplumsal yapı ve doğal ortamın elverişliliğinin de etkili olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bu yörenin eğitmen kurslarının ve özellikle de köy enstitülerinin yerleşim ilkelerine uygun özellikleri taşıdığı hemen göze çarpmaktadır. Şöyle ki: