Noktalama İşaretleri ve Yazım Kurallarının Önemi (1) Halil Naci Ergölen

Bir arkadaşınız yorumunda:

“Oku da adam ol baban gibi eşek olma” diye ileti yazsa babanıza “eşek” dediğini zannedip kızarak arkadaşlıktan çıkarır mısınız? Halbuki virgülü yerinde kullansaydı, “Oku da adam ol baban gibi, eşek olma!” şeklinde yazsaydı sorun yoktu.

Ana dilimiz Türkçe ise, Türkçe konuşup Türkçe yazıyorsak dilimizin kurallarını da iyi bilmeliyiz.

Bu kuralların görev ve işlevlerini bilirsek okuduğumuzu daha iyi anlar, anlatmak istediğimizi de yazıya dökerken daha iyi anlatırız. O halde 2. Bölüme geçelim:

Noktalama İşaretleri

Noktalama işaretleri, konuşurken söylediklerimizin daha iyi anlaşılması için yaptığımız el-yüz işaretleri ya da duraklama ve tonlamanın yazıdaki karşılıkları sayılır. Bu bağlamda:

1. a) Metnin doğru anlaşılmasını sağlar,
2. b) Yazıdaki anlam karışıklığını önler,
3. c) Yazıda jest-mimik, vurgu, tonlama ve duraksama işlevi görür,
4. d) Okumayı kolaylaştırır,
5. e) Yazının amaca ulaşmasını sağlar ve
6. f) Estetik açıdan yazıya katkı sağlar.

Noktalama işaretleri kullanılmamış, yazım kurallarına dikkat edilmemiş olan bir yazıdan farklı anlamlar çıkarabiliriz. Nasıl mı?

“Yaşlı kadın yazar karşısındakine sordu:” Tümcesinde;

Yaşlı olan kadın mıdır, yazar mıdır?

Yazar kadın mıdır, erkek midir?

Soru soran yaşlı kadın mıdır, yazar mıdır? Vb. değişik anlamlar çıkarılabilir. Anlam karışıklığına neden olmamak için noktalama işaretlerini ve kullanıldığı yerleri öğrenelim.

NOKTALAMA İŞARETLERİ

NOKTA ( . )

1. Bitmiş tümcelerin sonuna konur:

Ör. Türk Dil Kurumu, 1932 yılında kurulmuştur.

Saatler geçtikçe yollara daha mahzun bir ıssızlık çöküyordu.

(Reşat Nuri Güntekin)

2. Bazı kısaltmaların sonuna konur:

Ör. Alb. (albay), Dr. (doktor), Prof. (profesör), Cad. (cadde),

Sok. (sokak), s. (sayfa) vb. (ve benzeri, ve bunun gibi),

Alm. (Almanca), Ar. (Arapça), İng. (İngilizce).

3. Sayılardan sonra sıra bildirmek için konur:

Ör. 3. (üçüncü), 15. (on beşinci); II. Mehmet, XIV. Louis, XV. yüzyıl;

2. Cadde, 20. Sokak, 4. Levent.

4. Bir yazının maddelerini gösteren rakam veya harflerden sonra konur:

Ör. I. 1. A. a.

2. 2. B. b.

5. Tarihlerin yazılışında gün, ay ve yılı gösteren sayıları birbirinden ayırmak için konur:

Ör. 29.5.1453,    29.X.1923.

Tarihlerde ay adları yazıyla da yazılabilir. Bu durumda ay adlarından önce ve sonra nokta kullanılmaz:

Ör. 29 Mayıs 1453, 29 Ekim 1923.

6. Saat ve dakika gösteren sayıları birbirinden ayırmak için konur:

Ör. Toplantı 13.00’te başladı.

Tören 17.30’da başlayacaktır.

7. Bibliyografik künyelerin sonuna konur:

Ör. Agâh Sırrı Levend, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri,

TDK Yayınları, Ankara, 1960.

8. Beş ve beşten çok rakamlı sayılar sondan sayılmak üzere üçlü gruplara ayrılarak yazılır ve araya nokta konur:

Ör. 326.197,  49.750.812

9. Matematikte çarpma işareti yerine kullanılır:

Ör. 4.5=20

VİRGÜL ( , )

1. Birbiri ardınca sıralanan eş görevli sözcük ve sözcük gruplarının arasına konur:

Ör. Sessiz dereler, solgun ağaçlar, sarı güller…

(Faruk Nafiz Çamlıbel)

2. Sıralı tümceleri birbirinden ayırmak için konur:

Ör. Bir varmış, bir yokmuş.

Umduk, bekledik, düşündük.

(Yakup Kadri Karaosmanoğlu)

3. Tümcelerde özel olarak vurgulanması gereken ögelerden sonra konur:

Ör. Bunu hiç kimse bilhassa o, yapmadı.

Soğuk, ellerimizi dondurdu.

4. Uzun tümcelerde yüklemden uzak düşmüş olan ögeleri belirtmek için konur:

Ör. Ahmet, geçen hafta arkadaşlarıyla gittiği ve çok beğendiği sahil kasabasını düşünüp duruyordu.

5. Tümce içinde ara sözleri ve ara tümceleri ayırmak için konur:

Ör. Şimdi, efendiler, müsaade buyurursanız, size bir sual sorayım.

(Mustafa Kemal Atatürk)

6. Anlama güç kazandırmak için tekrarlanan kelimeler arasına konur:

Ör. Akşam, yine akşam, yine akşam,

Göllerde bu dem bir kamış olsam!

(Ahmet Haşim)

7. Tırnak içinde olmayan aktarma tümcelerinden sonra konur:

Ör. Ankara’ya yarın gideceğim, dedi.

Şehirde ilk önce hükûmet doktoruyla karşılaştım.

– Bugünlerde başımı kaşımaya vakit bulamıyorum, dedi.

(Reşat Nuri Güntekin)

8. Konuşma çizgisinden önce konur:

Ör. Bahçe kapısını açtı. Sermet Bey’e,

– Bu anahtar köşkü de açar, dedi.

(Ömer Seyfettin)

9. Kendisinden sonraki tümceye bağlı olarak ret, kabul ve teşvik bildiren hayır, yok, evet, peki, pekâlâ, tamam, olur, hayhay, başüstüne, öyle, haydi, elbette gibi sözcüklerden sonra konur:

Ör. Peki, gideriz. Olur, ben de size katılırım. Haydi, geç kalıyoruz.

Evet, kırk seneden beri Türkçe merhale merhale Türkleşiyor.

(Yahya Kemal Beyatlı)

10. Bir sözcüğün kendisinden sonra gelen sözcük veya sözcük gruplarıyla yapı ve anlam bakımından bağlantısı olmadığını göstermek ve anlam karışıklığını önlemek için kullanılır:

Ör. Bu, tek gözlü, genç fakat ihtiyar görünen bir adamcağızdır.

(Halit Ziya Uşaklıgil)

11. Sesleniş (hitap) için kullanılan sözcüklerden sonra konur:

Ör. Efendiler, bilirsiniz ki hayat demek, mücadele, müsademe

demektir.

(Mustafa Kemal Atatürk)

Sayın Başkan,

Sevgili Kardeşim,

Değerli Arkadaşım,

12. Sayıların yazılışında, kesirleri ayırmak için konur:

Ör. 38,6 (otuz sekiz tam, onda altı), 0,45 (sıfır tam, yüzde kırk beş).

13. Bibliyografik künyelerde yazar, eser, basımevi vb. maddelerden sonra konur:

Ör. Falih Rıfkı Atay, Tuna Kıyıları, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1938.

Yazarın soyadı önce yazılmışsa soyadından sonra da virgül konur:

Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, Ankara, 1958.

NOKTALI VİRGÜL ( ; )

1. Cümle içinde virgüllerle ayrılmış tür veya takımları birbirinden ayırmak için konur:

Ör. Erkek çocuklara Doğan, Tuğrul, Aslan, Orhan; kız çocuklara ise

İnci, Çiçek, Gönül, Yonca adları verilir.

2. Ögeleri arasında virgül bulunan sıralı tümceleri birbirinden ayırmak için konur:

Ör. At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır.

İKİ NOKTA ( : )

1. Kendisinden sonra örnek verilecek tümcenin sonuna konur:

Ör. Yeni harfler alındıktan sonra eski yazı ile bir tek kelime bile

yazmayan iki kişi görmüşümdür: Atatürk ve İnönü!

(Falih Rıfkı Atay)

2. Kendisinden sonra açıklama yapılacak tümcenin sonuna konur:

Ör. Öğretmen alacaklarımızı söyledi: kalem, defter, cetvel…

3. Ses biliminde uzun ünlüyü göstermek için kullanılır:

Ör.  a:ile, ka:til, usu:le, i:cat.

4. Edebî eserlerdeki karşılıklı konuşmalarda, konuşan kişinin adından sonra konur:

Ör. Bilge Kağan: Türklerim, işitin!

Üstten gök çökmedikçe

Alttan yer delinmedikçe

Ülkenizi, törenizi kim bozabilir sizin?

5. Genel Ağ adreslerinde kullanılır:

Ör. http://tdk.org.tr

6. Matematikte bölme işareti olarak kullanılır:

Ör. 56:8=7, 100:2=50

ÜÇ NOKTA ( … )

1. Tamamlanmamış tümcelerin sonuna konur:

Ör. Bir de istediğim elbiseyi almamışsa…

Öyle güzel bir yer ki…

2. Kaba sayıldığı için veya bir başka sebepten ötürü açıklanmak istenmeyen sözcük ve bölümlerin yerine konur:

Ör. Kılavuzu karga olanın burnu b…tan çıkmaz.

3. Alıntılarda; başta, ortada ve sonda alınmayan sözcük ve bölümlerin yerine konur:

Ör. … derken şehrin öte başından boğuk boğuk sesler gelmeye

başladı…

(Tarık Buğra)

4. Sözün bir yerde kesilerek geri kalan bölümün okuyucunun hayal dünyasına bırakıldığını göstermek veya ifadeye güç katmak için konur:

Ör. Gök sarı, toprak sarı, çıplak ağaçlar sarı…

5. Ünlem ve seslenmelerde anlatımı pekiştirmek için konur:

Ör.  Bir adım kalınca onu kıyafetinden tanıdılar:

— Koca Ali… Koca Ali, be!

(Ömer Seyfettin)

6. Karşılıklı konuşmalarda, yeterli olmayan, eksik bırakılan cevaplarda kullanılır:

Ör.

— Kimsin?

— Ali…

— Hangi Ali?

— …

(Ömer Seyfettin)

SORU İŞARETİ ( ? )

1. Soru bildiren tümce veya sözlerin sonuna konur:

Ör. Sular mı yandı? Neden tunca benziyor mermer?

Soru eki ve soru sözcüğü kullanılmadan ezgili söyleyişlerde de soru işareti kullanılır:

Ör. Gümrükteki memur başını kaldırdı:

— Adınız?

2. Bilinmeyen, kesin olmayan veya şüpheyle karşılanan yer, tarih vb. durumlar için kullanılır:

Ör. Yunus Emre (1240?-1320), (Doğum yeri: ?).

ÜNLEM İŞARETİ ( ! )

1. Sevinç, kıvanç, acı, korku, şaşma gibi duyguları anlatan tümcelerin sonuna konur:

Ne mutlu Türk’üm diyene!

(Mustafa Kemal Atatürk)

Hava ne kadar da sıcak!

Aşk olsun!

2. Seslenme, hitap ve uyarı sözlerinden sonra konur:

Ör. Ordular! İlk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri!

(Mustafa Kemal Atatürk)

3. Alay, kinaye veya küçümseme anlamı kazandırılmak istenen sözden hemen sonra yay ayraç içinde ünlem işareti kullanılır:

Ör. İsteseymiş bir günde bitirirmiş (!) ama ne yazık ki vakti yokmuş (!).

Adam, akıllı (!) olduğunu söylüyor.

KISA ÇİZGİ ( – )

1. Satır sonuna sığmayan sözcükler bölünürken satır sonuna konur:

2. Ara sözleri ve ara tümceleri ayırmak için kullanılır:

Ör. Küçük bir sürü –dört inekle birkaç koyun- köye giren geniş yolun ağzında durmuştu.

(Ömer Seyfettin)

3. Dil bilgisinde kökleri ve ekleri ayırmak için konur:

Ör. Al-ış, dur-ak, gör-gü-süz-lük.

4. Fiil kök ve gövdelerini göstermek için kullanılır:

Ör. al-, dur-, gör-, ver-; başar-, kana-, okut-, taşla-, yazdır-.

5. Eklerin başına konur:

Ör. –ak, -den, -ış, -lık…

6. Heceleri göstermek için kullanılır:

Ör. a-raş-tır-ma, bi-le-zik, du-ruş-ma…

7. Kelimeler arasında “-den…-a, ve, ile, ila, arasında” anlamlarını vermek için kullanılır:

Ör. Türkçe-İngilizce Sözlük, Aydın-İzmir yolu, Türk-Alman ilişkileri, Ural-Altay dil grubu…

8. Matematikte çıkarma işareti olarak kullanılır:

Ör.50-20=30

UZUN ÇİZGİ (—)

Yazıda satır başına alınan konuşmaları göstermek için kullanılır. Buna konuşma çizgisi de denir.

Frankfurt’a gelene herkesin sorduğu şunlardır:

— Eski şehri gezdin mi?

— Rothshild’in evine gittin mi?

— Goethe’nin evini gezdin mi?

(Ahmet Haşim)

Oyunlarda uzun çizgi konuşanın adından sonra da konabilir:

Sıtkı Bey — Kaleyi kurtarmak için daha güzel bir çare var. Gerçekten ölecek adam ister.

İslam Bey — Ben daha ölmedim.

(Namık Kemal)

 Hazırlayan: Halil Naci Ergölen

Kaynak: Türk Dil Kurumu Yazım Kılavuzu